Kutup ışıkları… Nam-ı diğer, auroralar. Biz insanlar şu kısacık boylarımızla, şu kısacık ömrümüzde böyle haşmetli olaylar gördüğümüzde ilginç tepkiler, diğer bir ifadeyle reaksiyonlar verebiliyoruz. Peki auroraların oluşmasına neden olan etkenler ve bunlara karşı biz insanların tarihte gösterdiği tepkiler nelerdir? Gelin beraber inceleyelim.

[intro]

Auroraların bilinen en eski kayıtları günümüzden 4500 yıl öncesinde, Çin’de geçmektedir. Efsaneye göre Fubao adındaki genç bir kadın, sessiz bir sonbahar gecesinde el değmemiş topraklarda bir körfezin yanında otururken aniden gökyüzünde akan bir nehir gibi hareket eden sihirli ışık şeritleri görmüştü. Bu kadın daha sonra tüm Çinlilerin babası ve Çin kültürünün öncüsü olduğuna inanılan efsanevî hükümdar Tsin-Shi Huangdi’nin annesi olacaktı. Yeri gelmişken belirtelim, “Çin” sözcüğünün bu hükumdarın adı olan Tsin’den gelmesi muhtemel, bu sebeple bazı dillerde Çin yerine “Sin” denilir.

Sadece Çinliler değil, auroraları görebilecek kadar manyetik kutuplara yakın olan pek çok kültürde kutup ışıklarının kültürel etkilerini görmek mümkün. Mesela güneyde Aborjinler auroraları ateş ve kül ile isimlendirirken, kuzey yarımkürede bir kızılderili halkı olan Krîler (Cree) bu hadiseye ruhların dansı demişlerdir.

Asıl hikayemiz, memleketimize yakın, nispeten sıcak diyarlarda başlıyor, Büyük İskender’in meşhur doğu seferi sırasında. Ama önce auroralara neden aurora dediğimizi bulmaya çalışalım.

Hint-Avrupa anadilinde *h₂ews- şeklinde telaffuz edilen ve şafak, doğu anlamına gelen bir kelime vardı. Bu kelime Latinceye önce ausum, sonra aurum olarak geçti. Başlarda asıl anlamı olan şafaktan pek uzaklaşmayıp parlamak anlamında kullanıldı. Sonra anlam genişledi ve şafak, parlak ve altın kelimelerini karşılar oldu. Bu yüzden Romalılar kendi Şafak Tanrıçalarına “Aurora” adını verdiler ve biz kutup ışıklarını ifade ederken Aurora kelimesini kullanıyoruz. İşte yine bu yüzden altın elementinin sembolü, parlamak ve altın anlamındaki aurumun kısaltması olan Au’dur. Anlayacağınız üzere metafizikteki aura da aynı kökten gelmektedir.

Kutup ışıkları kuzeyde veya güneyde olmasına göre iki şekilde isimlendirilir. Kuzey ışıklarına aurora borealis, güney ışıklarına ise aurora australis denir. Az önce Hint-Avrupa anadilindeki *h₂ews- kelimesinin şafak-doğu anlamına geldiğini ve bu kelimeden auroranın türediğini öğrenmiştik. Bahsettiğimiz sözcük çoğu batı dilinin atası olan dilden geldiği için farklı türevleri de mevcut. Örneğin aynı kelime, yine Latinceye, doğu anlamını koruyarak austra şeklinde geçmiş. Bu yüzden, güney ışıkları anlamına gelen aurora australis ilginç bir şekilde kökteş iki kelimeden oluşmaktadır.

Nerede kalmıştık? Heh, Büyük İskender doğuya doğru sefere çıkmışken ve onun hocası Aristoteles muhtemelen bir böceği dikkatle incelerken Yunan kaşif Piteas uzun kuzey yolculuğuna çıkmıştı. Öyle ki, söylediklerinden Norveç’e kadar gittiği anlaşılır. Dönüp de gördüğü yerlerde güneşin hiç batmadığını söylediğinde Polibios gibi bazı antik yazarlar tarafından yalanlanacağını nereden bilebilirdi ki? Evet, Piteas sadece geceyarısı güneşinden bahsetmekle kalmamış, aynı zamanda Auroralar hakkındaki anlatılarıyla bu doğa harikalarının Avrupa’da ilgi uyandırmasını da sağlamıştır.

Böylece yüzyıllar boyunca insanlar teori üzerine teori atıp kutup ışıklarının nedenlerini açıklamaya çalıştı. Peki bu doğa harikaları gerçekte nasıl oluşuyordu?

Her şey dünyamızdan yaklaşık 150 milyon kilometre uzakta bulunan Güneş’te başlıyor. Çoğunlukla Güneş lekelerinden başlayan akılalmaz boyutlardaki manyetik fırtınalar kimi zaman güneşten koparak coronal mass ejection yani taçküre kütle atımı denilen olayla yüklü parçacıkların gezegenler arası boşluğa fırlamasıyla devam ediyor. Bu parçacıkların hızı o kadar yüksek oluyor ki, dünyaya sadece 18 saatte ulaşıyorlar. Bu size yeterince hızlı gelmediyse ışığın güneşten dünyaya ulaşmasının yaklaşık 8,5 dakika sürdüğünü hatırlatmak isteriz.

Bahsettiğimiz yüklü parçacıklar dünyaya ulaştığı zaman dünyanın manyetik alanı âdeta bir kalkan görevi üstlenir ve yaşam için çok tehlikeli olan güneş rüzgarlarının yeryüzüne ulaşması engellenir. Güneş rüzgarları bazen öylesine şiddetli olabiliyorlar ki, manyetik alanımız bile yeterli olmuyor. Örneğin 1859’da yaşanan bir güneş rüzgarı bazı ülkelerde yangınlara neden olmuştu.

Yine de “kaçak yolcular” diyebileceğimiz bazı yüklü parçacıklar dünyanın manyetik alan çizgilerinin [vektörlerinin] birleştiği yerde manyetosferi geçip iyonosferle etkileşime girer. Etkileşimin yüksekliği ve etkileşime girilen parçacıkların türü Auroraların rengini belirler. Örneğin, partikülün niteliğine göre değişmekle beraber, oksijen emisyonları yeşil ya da kahverengimsi kırmızı renkler oluştururken, nitrojen emisyonları mavi ya da kırmızı renk oluşturur.

Belirtmekte fayda var, Auroralar sadece dünyamızda gözlemlenmez. Örneğin Jüpiterde meydana gelen auroralar çok daha şiddetlidir, ayrıca nedeni de çoğunlukla, uydusu olan Io ile etkileşimidir.

Mars’ın bir manyetik alanı olmadığı için Aurora görmeyi beklemeyiz. Ancak yapılan gözlemler sonucunda Mars’ta da bölgesel auroraların olduğu ortaya çıkmıştır. Üstelik sadece gezegenler değil, kuyruklu yıldızlarda bile görülmeleri mümkün. 2020 yılında Rosetta uzay sondası 67p adlı kuyruklu yıldızda ultraviyole auroralar kaydetmişti. Güneşdışı sistemlerde kaydedilen ilk aurora ise 2015 yılında Lyra takımyıldıznda bulunan bir kahverengi cüceye aitti.

İşte, aurum [altın] gibi aurum [parlak] olan Auroraların aurasının hikayesi buydu. Veya daha anlayacağımız şekilde söyleyecek olursak: İşte, altın gibi parlak olan kutup ışıklarının şafağının hikayesi buydu. Ve böylece bir videomuzun da sonuna gelmiş olduk. Videolarımızdan haberdar olmak için abone olmayı ve bizlere destek olmak için videoyu beğenmeyi unutmayın.

KAYNAKÇA

https://en.wikipedia.org/wiki/Aurora

https://en.wikipedia.org/wiki/Coronal_mass_ejection https://en.wikipedia.org/wiki/Solar_storm https://en.wikipedia.org/wiki/Pytheas https://en.wikipedia.org/wiki/Name_of_Australia https://www.nisanyansozluk.com/?k=%C3%A7in

https://tr.wikipedia.org/wiki/Kutup_%C4%B1%C5%9F%C4%B1klar%C4%B1 https://tr.wikipedia.org/wiki/Sar%C4%B1_%C4%B0mparator

https://en.wiktionary.org/wiki/Reconstruction:Proto-Indo-European/h%E2%82%82ewshttps://www.nisanyansozluk.com/?k=aura&lnk=1 https://tr.wiktionary.org/wiki/aurum#Latince